ચોમાસામાં કૌંચાનાં વેલા ખૂબ થાય છે. કૌંચાની શીંગ ઉપર જે રૂંવાટી હોય તે શરીરને અડે તો ખંજવાળ આવે છે, આથી તેને મરાઠીમાં ખાજકુહિલી કહે છે. કૌંચાની શીંગ, બી તથા મૂળ દવામાં વપરાય છે. શીંગની રૂંવાટીનો ઉપયોગ કૃમિ પર કરવામાં આવે છે. ગોળ સાથે આ શીંગ આપવાથી કૃમિ નીકળી જાય છે.
કૌંચા એક ઔષધીય છોડ છે. જે જંગલોમાં જોવા મળે છે. તે ફળ જેવું લાગે છે. તેના બીજ અંદરથી મળી આવે છે આ બીજ કાળા રંગના છે. આ બીજ આરોગ્યમાં ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. આ બીજમાંથી ઘણી આયુર્વેદિક દવાઓ બનાવવામાં આવે છે.
તો ચાલો જાણીએ કૌંચાનાં બીજના ફાયદા કયા કયા છે. કૌંચાનાં બીજ દરેક પ્રકારના દુખાવામાં ખૂબ ઉપયોગી સાબિત થાય છે. કોઈપણ પ્રકારનો વાત નો રોગ હોય તો અડદ, રોહિસ ઘાસ, એરંડમૂળ અને કૌંચાનાં બિજ નો ઉકાળો કરીને પીવો જોઈએ.
એરંડમૂળ ૬ ગ્રામ અને બાકીની વસ્તુ ત્રણ ત્રણ ગ્રામ લઈ અડધા લિટર પાણીમાં ઉકાળો કરવો. તેમાં ૬ ગ્રામ એરંડતેલ નાખવું. એકથી બે અઠવાડિયા માં વાયુ હળવો થશે અને શરીરમાં ચપળતા આવશે.
કૌંચાના બીનું ચૂર્ણ ૪૦૦ ગ્રામ લઈ તેને ૪ લિટર દૂધમાં નાખી ધીમા તાપે ઉકાળવું. દૂધ બળીને માવો થઈ જાય એટલે તેને ઘી માં શેકવો. સાકરની ત્રણ તારી ચાસણી કરી તેમાં ઉપર માવો નાખી પાક બનાવવો. સવાર-સાંજ ૨૦ ગ્રામ સુધી આ પાક ખાઈ શકાય છે.
કૌંચાના બિયાનું ચૂર્ણ મધ સાથે લેવાથી શક્તિ આવે છે. આ જ ચૂર્ણને ઘી તથા મધ સાથે લેવાથી શ્વાસમાં ફાયદો કરે છે. કૌંચાનાં મૂળ પણ વાયુના રોગ પર અપાય છે. કૌંચાના મૂળના ઉકાળાથી પેશાબ સાફ આવે છે. મળાશય તથા મુત્રાશયમાંનો વાયુ નાશ પામે છે.
જેને ગર્ભ રહેતો ન હોય તે સ્ત્રીને ૬ ગ્રામ કૌંચાનાં મૂળ ૧૦૦ ગ્રામ દૂધ તથા સાકર સાથે આ મિશ્રણ પીવાથી ગર્ભ રહે છે. હાથીપગોમાં કૌંચાના મૂળને વાટીને લગાડવાથી ફાયદો થાય છે. લાંબા સમયથી રુઝાતો ન હોય તેવા જખમ પર કૌંચાનાં બી વાટીને લેપ કરવાથી સારું થાય છે.
ઘણા દિવસથી એકધારો તાવ આવતો હોય, રોગી ગાંડા કાઢતો હોય ત્યારે કૌંચાનો ઉકાળો દર્દીને આપવો. પેશાબ સાફ આવીને તાવ ઊતરે છે અને ચિત્તભ્રમ પણ મટે છે. જે લોકોને અનિદ્રાની બીમારી છે, તેઓએ સફેદ મુસલી સાથે કૌંચાના બીજ ખાવા જોઈએ. આ બંને વસ્તુ એક સાથે ખાવાથી સારી ઊંઘ આવે છે. તેથી, અનિદ્રાથી પીડાતા લોકોએ ચોક્કસપણે તેનું સેવન કરવું જોઈએ.
લાંબા સમય સુધી એક જગ્યાએ બેસીને પીઠના દુખાવાની ફરિયાદ થાય છે. પીઠનો દુખાવો થવાની સ્થિતિમાં, કોઈ પણ પ્રકારની દવા લેવાને બદલે કૌંચાના બીજ ખાઓ અથવા તેના પાંદડાની પેસ્ટ લગાવો. કૌંચાના બીજ ખાવાથી પીઠનો દુખાવો દૂર થાય છે.
કૌંચાના બીજના ફાયદા મન સાથે પણ સંકળાયેલા છે. આ બીજ ખાવાથી મગજ યોગ્ય રીતે કાર્ય કરે છે. જે લોકો નિયમિતપણે કૌંચાના બીજ ખાતા હોય છે તે લોકોનું મગજ ઝડપથી કામ કરે છે. આ સિવાય તેમની સાંદ્રતા ક્ષમતામાં પણ સુધારો થાય છે.
અસ્થમાના દર્દીને કૌંચાના બીજનું સેવન કરવું જોઇએ. આ બીજ ખાવાથી અસ્થમાથી રાહત મળે છે અને આ રોગ મટે છે. આયુર્વેદમાં કૌંચાના બીજ દમ સાથે સંકળાયેલ દવાઓ બનાવવા માટે વપરાય છે. તેથી જો દમ છે તો કૌંચાના બીજ ખાવા જોઈએ.
જાડાપણા પીડિત લોકો માટે કૌંચાના બીજ ફાયદાકારક છે. આ બીજ ખાવાથી વજન ઓછું થાય છે. તેથી જે લોકો જાડાપણાથી ચિંતિત છે તેઓએ આ બીજને આહારમાં શામેલ કરવો જોઈએ અને દરરોજ કૌંચાના બીજ ખાવા જોઈએ. કૌંચાના બીજ ખાવાથી ડાયાબિટીઝમાં ફાયદો થાય છે.
ડાયાબિટીઝને લગતી દવાઓ બનાવવા માટે કૌંચાના બીજનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. તનાવથી રાહત મેળવવા કૌંચાના બીજ ફાયદાકારક છે. કૌંચાના બીજ ખાવાથી તાણમાંથી રાહત મળે છે અને મન શાંત રહે છે. કૌંચાના બીજ ખાવાથી મગજને લગતી તણાવ અને અન્ય સમસ્યાઓ દૂર થાય છે.